Autor: Marek Sass
Zarys dziejów wsi gminy Gostycyn.
Bagienica.
Wieś wzmiankowana od 1432 roku. Wydzielona z dóbr rycerskich Pruszcz, na skutek podziałów majątkowych spadkobierców Alberta z Pruszcza. Folwark w Bagienicy, do 1804 roku, stanowił część dóbr wchodzącą w skład majątku Kamienica. Między innymi należał do Bielickich, Prusieckich, Myślęckich, Żalińskich, Witosławskich, Raczyńskich i Weyherów. W 1865 roku stanowił własność Adolfa Regelina. Jego wielkość szacowano na 575,78 mórg ziemi. W 1897 roku dobra te, liczące 252,7 ha, nabyli rodzice Marii Janta Połczyńskiej i jej męża Adama Połczyńskiego z Wysokiej koło Tucholi. W 1901 roku właścicielem majątku został Feliks Bathe. Cztery lata później (1905) odsprzedał państwu pruskiemu, które przekształciło go w domenę królewską. Według danych z 1912 roku domena liczyła 224 ha, w tym 200 ha gruntów ornych.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dobra przeszły na własność Skarbu Państwa. W 1920 roku dzierżawcą był Franz Hilgendorff, który w kwietniu 1921 roku zamieszkał na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Dzierżawę przejął Tadeusz Skarga. W 1926 roku przeprowadzono parcelację majątku. Ponad 390 ha rozdzielono między 17 osadników, którzy w 1928 roku zorganizowali się w Kole Osadników.
Z lat 1576 – 1580 zachowały się wzmianki świadczące, iż w Bagienicy mieszkało trzech rzemieślników, w tym kowal i rybak. Funkcjonowała także karczma. Zapis z 1618 roku potwierdza obecność dwóch rzemieślników. W 1773 roku działały karczma oraz kuźnia. W XIX wieku wieś liczyła 795,4 ha ziemi, 31 domów mieszkalnych z 286 mieszkańcami (dane z 1895 r.). Był to spadek liczby mieszkańców w stosunku do roku 1885. Według ówczesnych danych miejscowość liczyła 327 mieszkańców, w tym 247 ewangelików, 77 katolików i 3 żydów. W miejscowości istniała szkoła, do której, w 1865 roku, uczęszczało 41 uczniów. W 1906 roku, przy wsparciu właścicieli Kamienicy, powstał nowy budynek szkolny. W 1935 roku kierownikiem placówki był Alojzy Lewandowaki. Liczyła ona wówczas 68 dzieci. Na początku XX wieku we wsi funkcjonowały cegielnia, sklep oraz gospoda (wł. A. Dahlke). W 1923 roku powstało Towarzystwo Powstańców i Wojaków. Przynajmniej od 1936 roku działała we wsi Ochotnicza Straż Pożarna.
W II połowie XIX wieku w Bagienicy powstała, pierwsza w powiecie tucholskim, wiejska wspólnota ewangelicka. Nie od samego początku ta miejscowość była brana pod uwagę, mimo, że znaczną grupę luteran osiedlono tam w latach czterdziestych XVIII wieku. Pierwotnie rozważano, aby zbór wybudować w Kamienicy lub Wielkiej Kloni. Jednak Anna Dunken z Motyla, przekazując na realizację inwestycji 10000 talarów, zażyczyła sobie, aby świątynia stanęła w Bagienicy. I tak się stało. Darowizna właścicielki Motyla wsparta została finansowo przez stowarzyszenie Gustawa – Adolfa oraz pieniądze pochodzące z opodatkowania wiernych. Powstał kościół oraz dom parafialny z mieszkaniem dla pastora. Poświęcenie świątyni nastąpiło w kwietniu 1877 roku. Symbolicznego otwarcia kościoła dokonał pastor Heinrich Borowski.
W II połowie XIX wieku do wspólnoty ewangelickiej w Bagienicy należało dziesięć miejscowości: Bagienica, Kamienica, Mała Klonia, Pamiętowo, Pruszcz z Motylem, Przyrowa, Adamkowo, Bralewnica, Wielka Klonia, Wieszczyce, z 1228 wiernymi (dane z 1885 r.). W 1913 roku parafia liczyła 15 miejscowości z 1634 wiernymi. W tym czasie daje się zauważyć pierwsze symptomy kryzysu zboru, który spowodowany był głównie malejącą liczbą wiernych. Przyczyniło się do tego powstanie kościoła ewangelickiego w Kęsowie, który „odebrał” bagienieckiej wspólnocie ponad 280 wiernych oraz emigracja ludności niemieckiej wyznania ewangelickiego po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Od 1928 roku wspólnotą administrował Reinhold Pah, pastor z Kęsowa. Zajmował się sprawami administracyjno – urzędowymi. W odprawianiu nabożeństw pomagał mu pastor Baade z Włościborza. W latach 30-tych i 40-tych XX w. zborem w Bagienicy administrował pastor Kurt Fuchs z Tucholi. Po zakończeniu II wojny światowej kościół przeznaczono m.in. na magazyn. Został rozebrany na początku lat siedemdziesiątych XX wieku.
1 września 1939 roku przez Bagienicę przejeżdżały niemieckie jednostki pancerne należące do XIX Korpusu gen. Heinza Guderiana. Tenże dowódca, nieopodal kościoła ewangelickiego, odbył naradę z podległymi mu oficerami, których żołnierze toczyli boje z wojskiem polskim w rejonie Pruszcz – Sokole Kuźnica. 29 stycznia 1945 roku żołnierze sowieccy wkroczyli do Bagienicy. W trakcie walk z wojskami Wehrmachtu na 34 gospodarstw 6 uległo częściowemu zniszczeniu.
Gostycyn.
Wieś, najprawdopodobniej, założona przez książąt pomorskich na przełomie XIII i XIV wieku pierwotnie skupiała się wokół grodziska, które od XVII wieku nosi nazwę „Burchat”. Zostało ono zniszczone zapewne w okresie najazdu polsko – czeskiego na ziemie krzyżackie (1432 – 1433).
Nazwa Gostycyna pierwszy raz pojawia się w dokumencie z 1343 roku. W 1350 roku mieszkańcy zostali osadzeni na prawie niemieckim (czynszowym). Pierwszym sołtysem był Tylen. Do 1466 roku wieś należała do komturstwa tucholskiego w państwie Zakonu krzyżackiego. Następnie, do czasu rozbioru w 1772 roku, była wsią królewska w Prusach Królewskich powiecie tucholskim, województwie pomorskim.
Parafię ufundowali Krzyżacy. Powstała po roku 1350 a przed 1374. Pierwszy opis drewnianej świątyni, pod wezwaniem św. Marcina z Tours, pochodzi z 1653 roku. Obecny kościół został zbudowany w 1819 roku. W 1910 roku dobudowano do niego wieżę oraz powiększono prezbiterium. Najstarsza zachowana wzmianka na temat proboszcza pochodzi z 1397 roku. Był nim ks. Piotr z Obrowa. W latach 1927 – 1939 pracę duszpasterską prowadził ks. Paweł Wojciech Nagórski, poeta, kompozytor, piewca tradycji i kultury kaszubsko – pomorskiej. Aresztowany przez hitlerowców, zmarł w obozie koncentracyjnym w Sachsenchausen (1940). Spoczywa na miejscowym cmentarzu.
Od lat sześćdziesiątych XIX wieku ważnym elementem życia religijnego parafii jest kult św. Rozalii, który został zapoczątkowany po epidemii cholery (1866). Po dziś dzień punktem kulminacyjnym jest procesja do figury Patronki. Odbywa się 4 września, w dniu jej święta. Pierwszą Bożą Mękę z postacią św. Rozalii ufundowała Rozalia Rolbiecka w 1898 roku. Zniszczona została przez niemieckiego okupanta jesienią 1939 roku (figurkę ocalono). W 1948 roku wzniesiono nową figurę, na widocznym z daleka postumencie. Nad realizacją prac czuwał komitet budowy w osobach: ks. Linus Hekman (proboszcz parafii), Roman Glazik, Maksymilian Kwasigroch, Jan Raatza, Piotr Domeracki, Ignacy Rolbiecki i Antoni Klonecki. Z inicjatywy członków Stowarzyszenia Społeczno – Kulturalnego „Burchat”, przy ogromnym wsparciu społecznym, w 2014 roku figurę poddano gruntownej renowacji. Zmieniono także dotychczasowy postument.
Od początku pisanych dziejów wsi w jej pobliżu działał młyn nad rzeką Kamionką. Pierwszy raz wzmiankowany w 1343 roku. Wtedy to komtur tucholski wydzierżawił go młynarzowi Hannusowi (Janowi). W połowie XVI wieku nazywano ten młyn „Chosczewnicza”. Od starosty tucholskiego dzierżawił go wówczas Wawrzyniec Piliarsz. Przy młynie działał tartak. W XVII wieku młyn przejęli właściciele Kamienicy. We wsi funkcjonowały dwie karczmy, co potwierdza zapis z 1565 roku. Karczma wzmiankowana była także w 1648, 1664, 1682 i 1765. W 1648 odnotowano, iż we wsi działały dwa zakłady rzemieślnicze, a w 1664 roku trzy: kuśnierza, krawca i kowala. Kuźnia istniała również w 1682 roku.
Pierwsze wzmianki o szkole, jako parafialnej, pochodzą z II połowy XVII wieku. W 1653 roku istniał budynek szkoły, ale nie było nauczyciela. Szkoła istniała w 1695 roku. Uczył w niej Wawrzyniec Kloszyko. Z notatki z 1744 roku wiadomo, iż obowiązki nauczyciela pełnił organista. Szkoły publiczne zaczęto zakładać w okresie zaboru pruskiego. W Gostycynie budynek szkolny powstał latach 1805 – 1810, rozbudowany około 1870 roku. Według danych z 1865 roku do szkoły uczęszczało 143 uczniów. Miejscowa społeczność włączyła się w strajk szkolny organizowany na przełomie 1906/1907 roku w obronie języka polskiego. Organizował go Józef Rybak. W powiecie tucholskim to gostycyńscy uczniowie wytrwali najdłużej w swoim oporze (od połowy listopada 1906 do kwietnia 1907). W 1939 do szkoły uczęszczało 220 uczniów. Kierownikiem placówki był Leon Ogrzewalski.
W 1867 roku Gostycyn, w 106 budynkach, zamieszkiwały 902 osoby, w tym 768 katolików, 118 ewangelików i 16 żydów. Natomiast na początku XX wieku wieś liczyła 1247 mieszkańców (dane z 1910). Rozwijało się życie społeczne i gospodarcze. We wsi funkcjonowała biblioteka (1878), która następnie działała w ramach Towarzystwa Czytelni Ludowych (1880). Przed 1901 rokiem powstało Towarzystwo Ludowe. Założono Spółkę Mleczarską (1899), Bank Ludowy (1907), Kółko Rolnicze (1908), Towarzystwo Rzemieślników (1912). W 1877 roku, na mocy zarządzenia starosty tucholskiego, powołano służbę ochrony przeciwpożarowej, która w 1933 roku przyjęła formę organizacyjną Ochotniczej Straży Pożarnej. W okresie międzywojennym istniało Towarzystwo Powstańców i Wojaków (1926), Koło Gospodyń Wiejskich (1929), Spółka Łowiecka (1930) i Związek Rezerwistów (1935). W 1914 roku Gostycyn uzyskał połączenie kolejowe. W okresie międzywojennym, dwa razy do roku (drugi czwartek kwietnia i października) odbywały się jarmarki bydła i koni. Wówczas właścicielami oberż byli Konstanty Jagła i Aleksander Komorowski. Swoją salę przeznaczoną na spotkania, zabawy oraz uroczystości miał także Kowalewski.
Wiele szkód wywołały pożary wsi, zwłaszcza z lat 1791 i 1888 oraz wichury, z pamiętnym huraganem połączonym z trąbą powietrzną z 1884 roku.
1 – 2 września 1939 roku między Gostycynem a Kamienicą toczyły się walki między żołnierzami Armii „Pomorze”, a jednostkami niemieckimi wchodzącymi w skład XIX Korpusu Pancernego Guderiana. Ofiarami terroru hitlerowskiego byli m.in. Leon Ogrzewalski (zamordowany w Rudzkim Moście koło Tucholi) i ks. Nagórski. Żołnierze Armii Czerwonej wkroczyli do Gostycyna 12 lutego 1945 roku. Podczas walk częściowemu zniszczeniu uległo 9 gospodarstw na 77 istniejących.
W okresie powojennym Gostycyn przeżywał dalszy rozwój. Jesienią 1945 roku powstała Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”. Między innymi wybudowano siedzibę Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej (1958, obecnie Gminny Ośrodek Kultury), nową szkołę (1960), ośrodek zdrowia (1963), pawilony handlowe (koniec lat sześćdziesiątych XX w.). W 1999 roku oddano do użytku nowy budynek szkoły, w którym uczyli się gimnazjaliści. Obecnie stanowi on część szkoły podstawowej. Współczesny Gostycyn, to nowoczesne budynki centrum sportowo – rehabilitacyjnego, ośrodka zdrowia oraz przedszkola „Niezapominajka”.
Kamienica.
Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1432 roku. Wydzielona została na skutek podziałów majątkowych spadkobierców Alberta z Pruszcza. Stanowiła własność szlachecką, m.in. Prusieckich, Węgierskich, Pląskowskich, Myślęckich, Radzimskich, Będorskich, Wałdowskich, Żalińskich, Witosławskich, Działyńskich, Raczyńskich oraz Weyherów. W latach 1781 – 1789 jako właściciel widnieje pułkownik Wojsk Polskich Karol Gruszczyński. W 1791 roku dobra należały do Carla Friedricha von Heiden.
W latach 1578 – 1591 odnotowano istnienie smolarni z dwoma pracownikami oraz zakładu szewskiego. Zapis z 1773 roku potwierdza, iż tej miejscowości funkcjonowała karczma oraz mieszkało czterech rzemieślników: szewc, kowal, murarz i stolarz. Działał browar (1791) oraz piec do wypalania wapna, najprawdopodobniej w pobliżu rzeki Sępolenki. W latach 1761 – 1791 dobra kamienickie dzierżawił Kazimierz Wyczechowski, który sfinansował budowę dzwonnicy dla kościoła w Pruszczu oraz rozpoczął prace nad wzniesieniem nowej świątyni. Zapewne zajmował się również budową, istniejącego po dzień dzisiejszy, pałacu w Kamienicy.
Według zapisu z 1817 roku Kamienica, od kilkunastu lat, była administrowana przez państwo pruskie. W latach 1826 - 1844 folwark, cegielnię, rewiry leśne oraz wypalarnię wapna dzierżawił najwyższy urzędnik kameralny (Oberamtmann) Brandt. Od połowy XIX wieku, przez siedemdziesiąt lat, dobra te należały do rodziny von Königsmarck.
Hrabia Karl Hans von Königsmarck sprowadził do Kamienicy Siostry Służebniczki Bogarodzicy Niepokalanie Poczętej Edmunda Bojanowskiego z Jaszkowa w Wielkopolsce (koniec kwietnia 1874 r.), które miały prowadzić ochronkę dla dzieci, opiekować się chorymi oraz starszymi osobami. Jednak na skutek antykościelnych działań władz pruskich (tzw. ustawy majowe), po niespełna roku, zostały zmuszone do zaprzestania działalności. Tenże właściciel dóbr kamienickich, jako jedyny w ówczesnym powiecie tucholskim, założył prywatną kasę chorych dla zatrudnionych w rolnictwie. Przeznaczył też znaczną sumę pieniędzy na budowę powiatowego szpitala. Nieodpłatnie przekazał grunt pod budowę linii kolejowej Tuchola – Pruszcz przez Gostycyn i Kamienicę.
W 1885 roku Kamienicę zamieszkiwało 357 osób, w tym 103 ewangelików i 254 katolików. W tym czasie działała szkoła, do której uczęszczało 59 uczniów (dane z 1865 r.). Utrzymywana była przez właściciela majątku, który w 1868 roku sfinansował budowę nowej obiektu, przebudowanego w latach 1904 – 1909. Dla nauczycieli wybudowano dom (lata 1912 – 1915). Według danych z 1893 roku dobra kamienickie obejmowały ponad 2506 ha. W 1912 roku majątek liczył 3008 ha. Lasy zajmowały 1924 ha, pola uprawne 874 ha. Działała mleczarnia i wytwórnia serów. W 1921 roku Kamienicę (wieś oraz obszar dworski) zamieszkiwało 460 osób, w tym 398 katolików i 62 ewangelików. W 1931 roku miejscowość liczyła 460 mieszkańców, 438 Polaków, 19 Niemców z obywatelstwem polskim, 2 Niemców z obywatelstwem niemieckim i 1 osobę innej narodowości. Na terenie wsi znajdowało się 9 gospodarstw. W okresie międzywojennym w Kamienicy działało Towarzystwo Powstańców i Wojaków (Związek Rezerwistów), świetlica wiejska oraz szkoła. Sołtysem była Irena Prusinkiewicz, która pracowała w kamienickim majątku. Karczma należała do Ottona Krügera. Młyn dzierżawił Władysław Rafiński. Wieś miała swojego kołodzieja i krawca. Funkcjonował tartak.
W połowie lutego 1922 roku majątek ziemski Kamienica kupiła Antonina z Chłapowskich Górska dla swoich synów, Jana i Franciszka. Transakcja została zatwierdzona w kwietniu 1923 roku. Według wykazu z 1932 roku dobra kamienickie liczyły 3001 ha, 47 arów i 39 m². W tym było 1950 ha lasu, z czego 40 ha rozparcelowanych. Obszar uprawny obejmował 836,94 ha. Do majątku należał młyn na Kamionce o przemiale 9500 centnarów. Znajdująca się w nim turbina wytwarzała prąd elektryczny, dzięki któremu uruchamiano pompy dostarczające wodę do pałacu i stajen. W celu przewożenia większej masy towarowej, jak i produktów rolnych, korzystano z zbudowanej na początku XX w. bocznicy kolejowej, która była połączona z kolejką polną służącą do transportowania żwiru oraz buraków cukrowych. Za czasów Górskich rozwinęła się hodowla koni, rasowych krów oraz owiec. Jan Górski założył nowoczesne gospodarstwo rybne, wówczas największe w powiecie tucholskim. Na powierzchni 70 ha głównie hodowano karpie i liny. W murach kamienickiego pałacu małżonkowie Teresa i Jan Górscy gościli m.in. biskupów chełmińskich Stanisława Wojciecha Okoniewskiego, Konstantego Dominika, pisarza Józefa Weyssenhoffa oraz malarza Leona Wyczółkowskiego. Teresa Górska, przy drodze do Pruszcza ufundowała krzyż, który był wykonany na wzór tych, które stawiano w jej rodzinnych stronach na Litwie.
1 i 2 września 1939 roku między Kamienicą a Gostycynem toczyły się walki niemieckiej 3. Dywizji Pancernej wchodzącej w skład XIX Korpusu Pancernego gen. Guderiana a żołnierzami 34. Pułku Piechoty 9 Dywizji Piechoty Armii „Pomorze”.
Dobra kamienickie przejęła Rzesza Niemiecka. Administrował nimi major rezerwy dr Schtrop. Na terenie majątku odbywały się półroczne szkolenia w ramach Reichsarbeitsdienst (RAD) dla członków hitlerowskiej organizacji młodzieżowej Hitlerjugend. Kamienica spod okupacji niemieckiej została wyzwolona w wyniku ofensywy 70. Armii II Frontu Białoruskiego. Po ciężkich walkach o Pruszcz wojska radzieckie sforsowały umocnienia polowe w rejonie Kamienicy, aby 11 lutego 1945 r. wkroczyć do wsi. Wydarzenia kolejnych dni zamieniały jednak radość zwycięstwa w gorycz, smutek i strach. Rozpoczęły się aresztowania mieszkańców powiatu tucholskiego. Przez obozy przejściowe w Koronowie i Działdowie wywożono ich na Ural. Wśród nich był Jan Kuligowski z Kamienicy, który zmarł w marcu 1945 r. w Działdowie.
Do lutego 1946 roku dobra ziemskie Kamienica administrowane były przez wojsko radzieckie. Miały miejsce grabieże, dewastacje i bezmyślna eksploatacja. Następnie weszły w skład Państwowych Nieruchomości Ziemskich. Pierwszy kierownik, M. Styloch, w podzięce za szczęśliwy powrót z wojny, ufundował w 1947 roku figurę Matki Boskiej Pocieszenia (stojącą do dzisiaj przy szosie Tuchola – Bydgoszcz). Autorką postumentu jest rzeźbiarka Balbina Switycz – Widacka.
Na początku lipca 1949 roku, na bazie dawnego majątku ziemskiego, powołano Państwowe Gospodarstwo Rolne. Utworzono także Łowiecki Ośrodek Hodowlany (od 1954 r.), szkołę rolniczą (od roku szkolnego 1968/1969) oraz Państwowe Gospodarstwo Rybackie. Przez pewien okres swego życia związany był z Kamienicą Józef Kiszkurno, medalista mistrzostw Polski, Europy, świata oraz olimpijczyk (1952 r.) w strzelectwie.
Karczewo – Karczewko.
Wieś rycerska, następnie osada młyńska nad rzeką Kamionką, w granicach państwa krzyżackiego. Pierwszy raz wzmiankowana w 1374 roku, następne w 1385 i 1409. W 1413 roku własność rycerza Mikołaja, uczestnika rozmów polsko – krzyżackich dotyczących wytyczenia przebiegu południowej granicy komturstwa tucholskiego.
Dobra zostały zniszczone, najprawdopodobniej w trakcie działań zbrojnych na pograniczu polsko – krzyżackim z lat 1432 – 1433. Młyn ponownie wzmiankowany od 1534 roku. Zapewne odbudowany z inicjatywy właścicieli Wielkiej Kloni, gdyż przy ich dobrach jest wymieniany. Wyposażony był w koło walne, czyli podsiębierne. Zgodnie z zapisem z 1761 roku młyn miał dwa koła. Młynarzem był wówczas Antoni Wiza. W II połowie XVII wieku na przeciwległym brzegu Kamionki powstał folwark Karczewko, należący również do dóbr wielkoklońskich. Pierwszy raz wzmiankowany w 1674 roku. Osiemdziesiąt lat później (1754) właściciele Wielkiej Kloni posiadali dwa folwarki, w Karczewku oraz drugi w Karczewie. Po upływie dwudziestu lat (1773) pozostał jeden, zapewne pierwotny, który liczył wówczas 11 łanów gruntu.
Według danych z 1765 roku w Karczewie mieszkało 11 osób, natomiast 9 osób w 1867. W tymże czasie folwark Karczewko (Wölferode) liczył 26 mieszkańców. Według danych z 1885 roku w Karczewie mieszkało 7 osób w jednym domu, a w Karczewku 56 osób zamieszkiwało trzy domy. Oba folwarki przypisane były do obszaru dworskiego Wielka Klonia.
Obecny młyn wodny powstał w 1902 roku. Prawdopodobnie w tym samym czasie zbudowano dworek, zamieszkany przez właścicieli młyna. W okresie międzywojennym posiadłość należała do Karola Siewczyńskiego. W okresie okupacji niemieckiej zarządzał nią Erich Sieg. W 1952 roku własność została upaństwowiona. Użytkowała ją Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Gostycynie, później Gromadzka Rada Narodowa w Gostycynie, następnie ponownie gminna spółdzielnia. W latach sześćdziesiątych XX wieku rozpoczął tam działalność ośrodek PTTK. Obecnie jest to własność prywatna.
Łyskowo
W 1369 roku wielki mistrz krzyżacki Winrych von Kniprode wystawił w Malborku przywilej dla wsi Schonenberg (Schonberg), późniejszego Łyskowa. Dobra te otrzymał Krystian z Łobdowa koło Brodnicy w ówczesnym komturstwie kowalewskim. Kolejnymi właścicielami tych dóbr rycerskich byli: Albrecht („Olbrecht vom Schonberge”, 1382), Mikołaj („Clawko [Claus] Strope vom Schonberg, 1397). Na przełomie XIV i XV wieku majątek znalazł się w rękach rodziny Koschembahr - Łyskowskich, którym miejscowość zawdzięcza obecną nazwę. Na początku XVI wieku, jako właściciel, występuje Jerzy Łyskowski. W 1526 roku jego dzieci, Maciej, Wojciech i Anna, otrzymały od króla Zygmunta Starego nowy przywilej potwierdzający posiadanie tych włości. Łyskowscy ze swoim gniazdem rodowym związani byli do początku XVIII stulecia. Jako właściciele występowali jeszcze w 1704 roku. W pewnych okresach czasowych zapewne dzierżawili Łyskowo, co potwierdzają wzmianki z 1648 I 1662 roku wymieniające panów Batrona i Prądzyńskiego. W II połowie XVIII wieku dobra te należały do rodziny Broniewskich (pewne są lata 1774 – 1787).
Funkcjonowanie karczmy w Łyskowie potwierdzają wzmianki z roku 1682 i 1773. W 1767 roku wieś zamieszkiwały 94 osoby. W 1787 roku w tej miejscowości znajdowało się 15 domów, natomiast w 1875 roku 11 domów, w których mieszkały 203 osoby. Pod koniec XIX wieku wieś liczyła 198 mieszkańców. W 1921 roku zamieszkiwało ją 146 osób, w tym 142 wyznania katolickiego i 4 ewangelickiego.
Wiadomo, iż od 1835 roku dobra łyskowskie były własnością berlińskiego kupca Augusta Ferdinanda Caspari. Według danych z 1867 roku obejmowały 4300 mórg. Około 1852 roku właściciel folwarku w swoich dobrach rozpoczął poszukiwania i eksploatację węgla brunatnego. Natrafił jednak na niewielkie pokłady i dalszych prac zaniechał. Po śmierci Augusta Caspari majątek odziedziczył syn Paul Caspari. Według danych z 1880 roku dobra obejmowały 1096,33 ha. Ziemia orna i ogrody zajmowały nieco ponad 703 ha. Funkcjonowała cegielnia. W 1863 roku zbudowano gołębnik – ptaszarnię, w którym prowadzona była hodowla rasowego drobiu.
Kolejnym właścicielem Łyskowa został brat Paula Caspari, Maks. Po jego śmierci, w 1924 roku, majątek odziedziczyły dzieci jego siostry, Käthe Rockstroh i Hans Georg Mennel. Od 1921 dzierżawcą dóbr łyskowskich był Rudolf Bock.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości majątek łyskowski objęty został parcelacją. W listopadzie 1930 r. Okręgowy Urząd Ziemski w Grudziądzu wydał decyzję o przejęciu 308,75 ha ziemi. Wśród nabywców działek znalazło się 15 osób, w tym 7 pracowników służby folwarcznej, 6 bezrolnych oraz 2 właścicieli gospodarstw karłowatych. Większość osadników pochodziła z Łyskowa. W 1937 roku do wykupu na rzecz Skarbu Państwa, i dalszej parcelacji, przeznaczono kolejne 117,79 ha pól, nieużytków i wód. Po II wojnie światowej reszta folwarku została przejęta przez Skarb Państwa, aby od 1 lipca 1949 roku stać się częścią Państwowych Gospodarstw Rolnych.
Według danych z 1865 roku do szkoły w Łyskowie uczęszczało 28 uczniów, natomiast w 1935 roku 47. Wówczas kierownikiem był Maksymilian Wysocki W okresie międzywojennym mieszkańcy Łyskowa utworzyli Związek Rezerwistów oraz Związek Strzelecki (1932). W 1957 roku zorganizowali Kółko Rolnicze.
Mała Klonia.
Wieś szlachecka wyodrębniona z dóbr Wielkiej Kloni. Nastąpiło to po roku 1497 a przed 1507. W tymże 1507 roku wymieniana jest jako wspólna własność braci Kościeleckich: Mikołaja, Wacława (Wincentego) oraz Stanisława, synów nieżyjącego już wówczas Wincentego Kościeleckiego. W 1509 roku bracia Kościeleccy sprzedali majętność Janowi Przepałkowskiemu, którego potomkowie dzierżyli te dobra do początku XVII wieku. Kolejnymi właścicielami byli Ostromęccy, Witosławscy, Zebrzydowscy, Smoszewscy i Wałdowscy. W tym czasie w Małej Kloni istniała karczma (wzmianka z 1576) i kuźnia (wzmianki z lat 1578 – 1618).
Na początku XVIII wieku część dobór wykupił Michał Raczyński, przyłączając je do swojego majątku w Kamienicy. Wiadomo, iż w 1791 r. pozostała część Małej Kloni należała do Alojzego Prądzyńskiego. Zapewne na tej bazie, w połowie XIX wieku, na terenie wsi wyodrębniły się trzy folwarki Juliusa Schoenefelda, Johanna Gertha i Alberta Wolfa.
W 1787 roku w Małej Kloni było 20 domów mieszkalnych, natomiast w 1875 roku 30 z 306 mieszkańcami. Pod koniec XIX stulecia miejscowość zamieszkiwało 378 osób. W 1909 roku mieszkańcy uzyskali połączenie kolejowe (linia Złotów – Terespol Pomorski ze stacją węzłową w Pruszczu – Bagienicy). Według danych z 1921 roku wieś liczyła 387 mieszkańców, w tym 91 katolików i 296 ewangelików.
W 1865 roku do miejscowej szkoły uczęszczało 52 dzieci. W latach 1897 – 1899, z pomocą właścicieli dóbr Kamienica, powstał nowy budynek szkolny, rozbudowany w latach 1909 – 1912. W 1935 roku placówka liczyła 83 uczniów. Wówczas kierownikiem był Antoni Królikowski.
W okresie międzywojennym we wsi działały Związek Strzelecki, Związek Rezerwistów oraz Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Wspólnie z rolnikami z Bagienicy zorganizowano Kółko Rolnicze, które reaktywowano w 1957 roku. W 1936 roku powstały Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży (oddział męski) i Liga Morska i Kolonialna. Spotkania, uroczystości oraz zebrania odbywały się w oberży na sali Stefanii Theuss, następnie Leona Chechły.
Motyl.
Młyn z folwarkiem powstał nad rzeką Sępolenką z inicjatywy Raczyńskich, ówczesnych właścicieli majątku Kamienica. Budowę rozpoczęto po 1706 roku. Pierwszy raz został wzmiankowany w 1708 roku. Przypisano do niego 1 łan gruntu, czyli około 17 ha. Do 1727 roku należał do Michała Raczyńskiego, następnie, jako integralna część dóbr kamienickich sprzedawany był kolejnym właścicielom, m.in. Weyherom i Gruszczyńskim. W latach 1791 – 1804 należał do Carla von Heidena. Następnie, wraz z dobrami kamienickimi, przeszedł pod administrację rządu pruskiego. Od roku 1829, przez ponad pół wieku, Motyl posiadała rodzina Dunken. W latach sześćdziesiątych XIX wieku Anna Dunken, fundatorka kościoła ewangelickiego w Bagienicy, wydzierżawiła młyn wraz z gospodarstwem Johannowi Körnig, który stał się właścicielem tej posiadłości najpóźniej w 1883 roku.
W połowie XIX w. na prawym brzegu Sępolenki powstało osiedle dla pracowników folwarku. Według danych z 1867 roku mieszkało tam 26 osób. Niespełna 20 lat później (1885) folwark liczył 68 mieszkańców. W tym czasie zbudowano dwór (1863), zaprojektowano przylegający do niego park oraz położony nieopodal cmentarz ewangelicki. W 1880 roku majątek liczył 198,03 ha. Przy młynie funkcjonował tartak.
W sierpniu 1920 roku od Karla Koernicha (Körniga) Motyl, z młynem i tartakiem, kupił Antoni Jankowski. Po pożarze młyna (zima 1927) wybudował nowy, który był napędzany wodami Sępolenki oraz „motorem opalanym ropą naftową”. Jankowscy gospodarstwo młyńskie Motyl posiadali do czasu okupacji hitlerowskiej. Następnie zostało przejęte przez Rzeszę Niemiecką. Wówczas majątkiem zarządzał Herbert Semrau. Po zakończeniu II wojny światowej Motyl przeszedł na własność Skarbu Państwa. W połowie 1949 roku wszedł w skład Państwowego Gospodarstwa Rolnego.
Piła Młyn.
Pierwszy młyn w Pile zbudowali Krzyżacy w II połowie XIV wieku nieopodal ujścia Szumionki do Brdy. Zapisany w źródłach jako „mittelmole Kykendorf” pierwszy raz widnieje pod rokiem 1382. Wraz z karczmą wzmiankowany na początku XV wieku. Prawdopodobnie uległ zniszczeniu podczas najazdu polsko – czeskiego z lat 1432 – 1433.
Wzmianki z lat 1593 – 1624 poświadczają istnienie karczmy w Pile. Nowy młyn najpóźniej powstał około połowy XVII wieku. Pierwsza informacja na jego temat zachowała się z 1648 roku, następna z 1653. Młyn miał dwa koła korzeczne, czyli nasiębierne. Wymagały większego spiętrzenia wody przez co stawały się wydajniejsze. Przy młynie istniała węgornia (pułapka do łowienia węgorzy) oraz tartak. Przypisany do młyna grunt i łąki znajdowały się wówczas w granicach wsi Gostycyn, czyli na przeciwległym brzegu Brdy. Prawdopodobnie zniszczony został podczas potopu szwedzkiego (1655 – 1660). W 1664 roku dzierżawcą odbudowanego młyna był Michał Ortung, następnie Grzegorz Giersz z Silna, co zostało odnotowane w dokumentach starościńskich jak i królewskich z lat 1672 – 1673. Z rąk Giersza przejęła młyn rodzina Czałbowskich, młynarzy zapewne osadzonych przez Raczyńskich lub Weyherów (właścicieli dóbr Kamienica), którzy dzierżawili młyn od starostwa tucholskiego w I połowie XVIII w. W latach 1762 – 1771 młyn użytkował Andrzej Czałbowski i jego żona Elżbieta Kurczewska.
W 1789 roku w Pile znajdowały się dwa domy. Pod koniec XIX wieku, w trzech domach, mieszkało 28 osób. Według danych z 1875 roku obszar przypisany do młyna liczył 132 ha, w tym 65 ha ziemi ornej. W 1885 roku majątek obejmował 156 ha, z tego 57 ha ziemi ornej i po 23 ha lasów i łąk. Jeden dom zamieszkiwało 18 osób.
W okresie międzywojennym w „Pile pod Gostyczynem” praktykował znachor, który przyczynił się m.in. do zbiorowych zachorowań mieszkańców Kamienicy. Wówczas nastąpił kres jego działań (1928). W tym czasie właścicielem dóbr pilskich był Stanisław Radomski. Po pożarze młyna, który miał miejsce w 1927 roku wybudował w jego rejonie cegielnię (1930).
W 1892, na prawym brzegu Brdy (w obrębie wsi Gostycyn), rozpoczęło się wydobycie węgla brunatnego, którego poszukiwania prowadził berliński kupiec Jakob Bukofzer. Z przerwami trwało do lat czterdziestych XX wieku. 5 sierpnia 1924 roku teren kopalń w Pile (jako obiekt zamknięty) odwiedził prezydent Polski Stanisław Wojciechowski. W 1937 roku, między Jeziorem Szpitalnym a Brdą, natrafiono na pokłady bursztynu. Mimo zapowiedzi w ówczesnej prasie nie doszło jednak do intensyfikacji poszukiwań ani eksploatacji na większą skalę.
Współcześnie tradycje związane z przeszłością tej miejscowości, a zwłaszcza istniejących tutaj niegdyś kopalń węgla brunatnego, pielęgnują członkowie i sympatycy Stowarzyszenia Mieszkańców i Miłośników Piły nad Brdą „Buko”.
Pruszcz.
Wieś rycerska Pruszcz pierwszy raz jest wzmiankowana w 1368 roku. Stanowiła wówczas dziedziczną własność przedstawicieli rodu Awdańców, potomków wojewody kujawskiego Wilka z Izbicy, który zmarł pod koniec XIII wieku. Za pierwszego, znanego z imienia, właściciela należy uznać Jana z Pruszcza (wzmianka z 1395 r.). Kolejny to Albert z Pruszcza, zapewne syn Jana. Po śmierci tegoż Alberta doszło do podziału dóbr rycerskich między jego dzieci (m. in. czterech synów: Jaszczołda, Piotra, Szymona i Jana). Na skutek tego, z prusieckiej majętności, wyodrębniono dwie nowe wsie, Kamienicę i Bagienicę. Stało się to najpóźniej w 1432 roku.
Parafia Pruszcz, najprawdopodobniej została wyłoniona ze wspólnoty w Wałdowie. Nastąpiło to około połowy XV w. Najstarsza wzmianka na temat proboszcza pochodzi z 1479 roku. Był nim wówczas ksiądz Jan z Krajewicz. Powstanie parafii zainicjowali ówcześni właściciele wsi, Piotr z Pruszcza lub jego syn Mikołaj Prusiecki, wzmiankowany w latach 1455 – 1479. Kolejni właściciele dóbr szlacheckich i ziemiańskich sprawowali opiekę nad parafią. Wśród kolatorów, do 1939 roku, znajdowały się m.in. rodziny Prusieckich, Żalińskich, Witosławskich, Wałdowskich, Wyczechowskich, Königsmarcków i Górskich. W skład parafii wchodziły trzy wsie: Pruszcz, Bagienica, Kamienica (do 1977 roku), osady młyńskie Smukała (obecnie zaginiona) i Prusiecki Młyn (obecnie Motyl), a także osady leśne: Pieńkowo (obecnie leśniczówka), Leontynowo (do 1977 roku, obecnie leśniczówka) oraz nieistniejące współcześnie Stary Młyn i Wapiennik.
Istniejąca współcześnie wiątynia została wzniesiona w latach 1761 – 1791 przez Kazimierza Wyczechowskiego, ówczesnego dzierżawcę dóbr Kamienica. W kolejnych latach kościół wielokrotnie remontowano i modernizowano, między innymi po pożarze wsi, który wybuchł 6 kwietnia 1921 roku oraz po walkach w lutym 1945 roku, podczas których świątynia trafiona była około pięćdziesięcioma pociskami. Zniszczone wtedy zwieńczenie wieży odbudowano w 1986 roku.
W 1737 roku przy parafii powstało dominikańskie Arcybractwo Różańca świętego. Szczególnym kultem otaczano, pochodzący z II połowy XVIII wieku, obraz Najświętszej Panny Maryi Królowej Świata. Przybywali do niego pielgrzymi nie tylko z okolicznych miejscowości, ale również bardziej oddalonych rejonów Kaszub, Kujaw oraz Krajny. W 1948 roku przekształcone zostało w Żywy Różaniec.
W latach 1565 – 1577 odnotowano istnienie karczmy. We wsi mieszkało czterech rzemieślników (1591 – 1618). Funkcjonowanie karczmy i kuźni potwierdza zapis z 1773 roku. Większość mieszkańców żyła z pracy na roli. W II połowie XIX wieku istniało w Pruszczu 28 gospodarstw, z których 16 liczyło powyżej stu mórg ziemi. Wieś była także zróżnicowana wyznaniowo. O pierwszych mieszkających tu protestantach informują zapisy z II połowy XVIII wieku. W 1867 roku, w 41 domach, mieszkały 463 osoby, w tym 334 wyznania katolickiego, 118 ewangelickiego i 11 mojżeszowego. Według danych z 1921 roku wieś liczyła 637 mieszkańców, w tym 588 Polaków i 49 Niemców.
Dynamiczny rozwój Pruszcza spowodowała budowa kolei. Prace wstępne nad połączeniem Terespol Pomorski - Złotów z budową stacji węzłowej Pruszcz Bagienica rozpoczęły się w 1898 roku, wraz z linią do Koronowa. Linię Więcbork – Terespol uruchomiono 18 czerwca 1909 roku. Wspomniane wcześniej odgałęzienie do Koronowa stało się czynne od 3 listopada 1909 roku. Odcinek z Pruszcza Bagienicy do Tucholi, ze stacjami w Gostycynie i Przyrowie otwarty został 3 listopada 1914 roku.
Dzięki stacji kolejowej Pruszcz zyskiwał bardzo ważne połączenia komunikacyjne, tak dla przewozów osobowych jak i towarowych. Sporo ożywienia wprowadzili pracownicy kolei. Zorganizowani w Związku Zawodowym Maszynistów Kolejowych jak i Zjednoczeniu Kolejowców Polskich stawali się inspiratorami wielu działań na terenie wsi. Działali w Związku Powstańców i Wojaków. Posiadali własną orkiestrę oraz bibliotekę.
Związane z budową kolei ożywienie gospodarcze oddziaływało na całą miejscowość. W 1907 roku istniało 7 zakładów rzemieślniczych, natomiast 13 w roku 1913. Albert Tarlach wybudował karczmę ze sklepem i pokojami gościnnymi, podobnie Władysław Olszewski, kupiec, właściciel sklepu kolonialnego oraz kamienicy z mieszkaniami na wynajem.
Wydarzeniem, które wpłynęło na zmianę charakteru zabudowy wsi z drewnianej na murowaną był pożar. Wybuchł 6 kwietnia 1921 roku na folwarku należącym do majątku Kamienica (tak zwane Majdany). Jedenaście rodzin straciło cały dobytek. Spłonęły zabudowania gospodarcze należące do właścicieli prywatnych (cztery rodziny), gminy oraz szkoły. Poważnych uszkodzeń doznał również kościół parafialny.
W 1877 roku, decyzją starosty tucholskiego powołano w Pruszczu okręg gaśniczy, co dało początek rozwojowi ochotniczej straży pożarnej. Działała biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych (1910), Kółko Rolnicze (wzmianka z 1929 r., reaktywowane w 1959 r.), Towarzystwo Powstańców i Wojaków (od 1925 r.), Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej (późniejsze Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży), Liga Morska i Kolonialna (od 1937 r.) oraz krąg starszo – harcerski (wzmianka z 1937 r.).
1 września 1939 roku około godziny 9 rano pierwsze niemieckie czołgi 3. Dywizji Pancernej wjechały do Pruszcza. Kiedy zjeżdżały do pobliskiego lasu rozpoczął się bój spotkaniowy z żołnierzami 34. pułku piechoty 9 Dywizji Piechoty Armii „Pomorze”. Walki trwały kilka godzin, a celem jednostek wroga było dotarcie do przeprawy na Brdzie w rejonie młyna Hamer.
Wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej przyszło 10 lutego 1945 roku, po 11 dniach ciężkich walk między jednostkami radzieckimi, które zajęły dworzec i osiedle kolejarskie, a niemieckimi, stacjonującymi we wsi. Na 48 istniejących gospodarstw częściowemu zniszczeniu uległo 41. Kościół parafialny został uszkodzony w 50 %.
Reforma rolna przeprowadzona w kwietniu 1945 roku wpłynęła na zmianę struktury własnościowej gruntów. W wyniku rozparcelowania pobliskich majątków ziemskich (Kamienica i Motyl), a także przejęcia gospodarstw poniemieckich, 54 chłopów małorolnych i bezrolnych otrzymało ziemię. Na przejętych przez państwo ziemiach należących do Kościoła wytyczono 40 działek budowlanych, które przeważnie nabyli miejscowi kolejarze. W latach 1956 – 1963 powstało 41 nowych domów mieszkalnych, 30 zabudowań gospodarczych i 8 stodół. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych rozpoczęło się intensywne zabudowywanie dzisiejszej ulicy Dworcowej z ulicami do niej przyległymi. Wytyczone zostało tam także miejsce pod nową szkołę, której budowa zaczęła się w październiku 1965 roku.
W 1960 roku rozpoczęło działalność Koło Gospodyń Wiejskich. W latach 1982 – 1992, przy miejscowym Klubie Seniora, działał zespół chóralny „Echo”.
Najstarsze, zachowane, informacje o szkole parafialnej pochodzą z 1653 roku. Wówczas w Pruszczu mieszkał nauczyciel Łukasz Szuścik. Jednak nie było budynku szkolnego. Według informacji z 1695 roku we wsi istniała szkoła, a obowiązki nauczyciela pełnił organista. Natomiast w roku 1791 ubóstwem mieszkańców tłumaczono fakt braku szkoły i nauczyciela. W 1817 roku funkcjonowała we wsi szkoła, utrzymywana z budżetu państwa pruskiego przy współudziale wspólnoty wiejskiej. Dzięki wsparciu właścicieli Kamienicy, w latach 1847 – 1850, powstał nowy budynek szkoły, rozbudowany w latach 1910 – 1914. W 1865 roku do szkoły uczęszczało 93 uczniów. Zajęcia prowadził jeden nauczyciel. W okresie międzywojennym kierownikiem był Feliks Iwicki. W 1935 roku placówka liczyła 126 uczniów. Po wybudowaniu i otwarciu nowej szkoły, poprzednią placówkę przekształcono na mieszkania dla nauczycieli oraz przedszkole (1966). W 2010 roku przy szkole otwarto kompleks sportowy „Moje boisko – Orlik 2012”.
Kryzys gospodarczy, i zmiany społeczno – polityczne, końca XX wieku odbiły swoje piętno również na mieszkańcach Pruszcza, zwłaszcza kolejarzach. Z przyczyn ekonomicznych dla ruchu pasażerskiego i towarowego zamknięte zostały odcinki Pruszcz Bagienica - Więcbork (grudzień 1995), Pruszcz Bagienica - Terespol Pomorski (wrzesień 1996) oraz Tuchola - Pruszcz Bagienica, gdzie jednak 1 października 1997 (na pewien czas) przywrócono ruch towarowy. Próbą ocalenia pamięci o stacji węzłowej Pruszcz Bagienica oraz istniejącego przy nim osiedla kolejarskiego były organizowane od 2005 roku festyny kolejarskie.
Przyrowa.
Wieś rycerska Przyrowa pierwszy raz wzmiankowana w 1374 roku, następnie w 1385. Na początku XV wieku dobra należały do Tyczena, który był krzyżackim szpiegiem. Wiadomo, iż w 1409 roku wyruszając z Przyrowy przekroczył granicę polsko – krzyżacką na pobliskiej rzece Kamionce, i udał się do Nakła oraz Koronowa. Tam zbierał informacje na temat zamiarów polskiego rycerstwa. W Koronowie nawiązał bliższą współpracę z tamtejszym, prokrzyżackim, opatem cystersów. W 1415 roku wielki mistrz krzyżacki, Michał Küchmeister, lokował należącą do niego Przyrowę na prawie magdeburskim (czynszowym).
Dorota z Przyrowy, to kolejna, znana, właścicielka tej wsi. Między rokiem 1513 a 1517 wyszła za mąż za Mikołaja Pamiętowskiego z pobliskiego Pamiętowa. Następnym dziedzicem był ich syn Andrzej Pamiętowski (1541 - 1549). Po jego bezpotomnej śmieci majętność przejął brat, Jan Pamiętowski. Przed 1565 rokiem sprzedał te dobra Marcinowi Przewoskiemu (Przeworskiemu), który pisał się także jako Przyirowski (Przyrowski).
W latach 1625 – 1648 dobra szlacheckie Przyrowa posiadał Andrzej Falęcki. W 1647 lub 1648 roku sprzedał wieś Walentemu Wąglikowskiemu, który dzierżawił w tym czasie część Małej Kloni i Przepałkowa. Po śmierci Wąglikowskiego (1654) dobra przyrowskie odziedziczył jego syn, również Walenty. Tegoż Walentego córka Zofia była kolejną panią na Przyrowie. Od niej dobra te nabyli Jan Węsierski z żoną Konstancją Lutomską.
Do Węsierskich Przyrowa należała przynajmniej do końca lat siedemdziesiątych XVIII wieku. W 1789 roku, jako właściciel tej miejscowości, podawany jest Komierowski, zapewne Stanisław, łowczy bydgoski, dziedzic na Komierowie i Komierówku. Na początku XIX wieku majątek szlachecki, zwany wówczas Przyrówka (Christinenfelde) nabyli Prądzyńscy z pobliskiej Bralewnicy. W 1880 roku liczył 357,17 ha, w tym 210 ha ziemi uprawnej i ogrodów. W 1887 roku Leon Prądzyński sprzedał Przyrówkę Ludolfowi Lödingowi z Meklemburgii. W 1902 roku Löding odsprzedał majątek państwu pruskiemu, od którego zakupiła go Komisja Kolonizacyjna (1912). Wówczas do Przyrówki przypisane było 313 ha, w tym 290 ha ziemi uprawnej. Komisja Kolonizacyjna wydzieliła z majątku resztówkę (84,67 ha), którą 1919 roku nabył Bruno Ködderitsch. Pod koniec 1920 roku majątek, wraz z resztówką, przejęty został na rzecz polskiego Skarbu Państwa. Sprzeciwiający się tej decyzji właściciel wystąpił na drogę sądową. Mimo trwającego procesu większość ziemi rozparcelowano w 1921 roku. W 1922 roku przymusowym administratorem resztówki został Teodor Borzyszkowski, który jej część wykupił (45 ha) od Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Grudziądzu. W 1924 roku rozpoczął się dalszy proces parcelacyjny.
W 1787 roku w Przyrowie było 12 domów. Według danych z 1875 roku miejscowość liczyła 146 mieszkańców i 19 domów. W 1921 roku wieś zamieszkiwały 154 osoby, w tym 76 mężczyzn i 78 kobiet.
Od 1819 roku we wsi istniała szkoła z 53 uczniami. Według danych z 1865 roku do placówki uczęszczało 54 uczniów, natomiast w 1935 roku 60. Wówczas kierownikiem był Władysław Burczyk, a w 1939 roku Jan Splitsteesser.
W 1914 roku mieszkańcy uzyskali połączenie kolejowe. W okresie międzywojennym działało Kółko Rolnicze i Ochotnicza Straż Pożarna (powstała pod koniec 1931 r.). Zebrania, spotkania i uroczystości odbywały się na sali u Ignacego Deji.
W 1935 roku poświęcono figurę Matki Bożej Królowej Korony Polskiej (istniejącą do dzisiaj), pod którą umieszczono tablicę upamiętniającą poległych mieszkańców Przyrowy podczas I wojny światowej (1914 - 1918).
Wielka Klonia.
Najstarsza, znana, wzmianka na temat wsi rycerskiej Wielka Klonia pochodzi z roku 1360. Wymieniano został w niej rycerz Wojsław, protoplasta rodu Kluńskich herbu Topór. Jego dobra, zwane Kluna, obejmowały dzisiejszą Wielką i Małą Klonię.
W I połowie XV wieku Klonia podzielona została na trzy działy majątkowe. Jeden należał do Anny Ślesińskiej, córki nieznanej z imienia Kluńskiej i Sędziwoja z Mochli, wzmiankowanego w latach 1407 – 1415. Pozostałe części stanowiły własność Piotra i Janusza Kluńskich. Z części należnej Annie Ślesińskiej, na przełomie XV i XVI wieku powstała Mała Klonia.
Wielka Klonia w posiadaniu rodziny Kluńskich znajdowała się do I połowy XVI wieku. Przedstawiciele tej rodziny, po nabyciu dóbr Skarpa zaczęli się pisać jako Skarpscy. Jednym z ostatnich akcentów świadczących o związkach Kluńskich ze swoją wsią rodzinną jest fundacja obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem, której dla miejscowego kościoła dokonał w 1648 roku Jan Kląnecki (Klanecki). Zapewne wywodził się ze „skarpskiej” linii rodu.
W kolejnych latach wieś należała do Komierowskich, Grzymułtowskich, Werdenów, Garczyńskich oraz Kossowskich. W 1850 roku, Maria i Jadwiga Kossowskie, córki Hiacentego Kossowskiego, sprzedały majątek w Wielkiej Kloni baronowi Johannowi Hillerowi von Gaertringen. Nowy właściciel rozbudował pałac (1857) oraz zaprojektował park dworski.
Gaertringenowie posiadali dobra rycerskie w Wielkiej Kloni do 1889 roku. Wówczas liczyły one 1494, 9 ha (dane z 1880). Jego część stanowił folwark Wölfferrode (Karczewko). W majątku działała cegielnia i gorzelnia parowa.
Kolejnym właścicielem był Reinhold Hermann, fabrykant z Berlina, który w 1911 roku sprzedał majętność pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Dobra rozparcelowano. Resztówkę, liczącą nieco ponad 300 ha, nabył Hubert von Schweinitz. W 1922 roku Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych zarządziło przymusową administrację nad resztówką. Nie godzący się z tą decyzją właściciel sprzedał majątek Ludwice Rudowskiej. Transakcję finalizował jej plenipotent, późniejszy małżonek, Jan Litwiński. Po II wojnie światowej dobra zostały znacjonalizowane. Stał się częścią Państwowego Gospodarstwa Rolnego.
Parafia W Wielkiej Kloni powstała na początku XVI wieku. Pierwsza wzmianka potwierdzająca istnienie wspólnoty pochodzi z 1511 roku. Wydzielona została z parafii wałdowskiej. Tworzyli ją mieszkańcy Wielkiej Kloni i Małej Kloni, a przez pewien czas prawdopodobnie także Wilkowa (wzmianka z 1578 r.). W 1617 roku dołączono kościół filialny w Zalesiu. Wówczas miejscowym proboszczem był ks. Jan Korczak. Opis pierwszej świątyni pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika, stawianej w tak zwany „pruski mur”, zachował się z 1653 roku. W latach 1725 – 41 parafia była filią Wałdowa. Po krótkim okresie samodzielności (1741 – 1766) ponownie włączona została do wałdowskiej wspólnoty. Stan ten trwał od 1766 do 1984 roku. Wtedy, z inicjatywy wałdowskiego proboszcza, ks. Henryka Cyrzana, podjęto działania zmierzające do ponownego utworzenia niezależnej parafii w Wielkiej Kloni. Otrzymała ona wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Zbudowano kościół wraz plebanią i salką katechetyczną. Pierwszym proboszczem został ks. Stanisław Jahns.
Do połowy XIX wieku mieszkańcy Wielkiej i Małej Kloni spotykali się na modlitwie we własnym kościele. Była to świątynia z 1665 roku, którą ufundował ówczesny właściciel wsi Samson Graczyński, a wyremontował w 1839 roku Hiacenty Kossowski. Na skutek tego, iż kolejny właściciel, Fryderyk Hiller von Gaertringen, nie chciał realizować zobowiązań finansowych wynikających z prawa patronatu, świątynia była w coraz gorszym stanie technicznym. W 1856 roku zaprzestano odprawiania w niej nabożeństw. Wewnętrzne wyposażenie przewieziono do kościoła w Wałdowie. 19 czerwca 1871 roku, na skutek silnej wichury, kościół uległ całkowitemu zniszczeniu. Na jego miejscu wniesiony kapliczkę z czerwonej cegły, w której odprawiano nabożeństwa.
W roku 1789 na terenie wsi znajdowało się 21 domów. W 1867 roku Klonia liczyła 282 mieszkańców, w tym 230 katolików i 52 ewangelików. Mieszkali w 26 domach. Pod koniec XIX wieku (dane z 1895 r.) Wielką Klonię zamieszkiwało 376 osób, a w 1921 roku 600 (wieś – 437, obszar dworski – 163). Według danych z 1931 roku miejscowość liczyła 584 mieszkańców (wieś 438, obszar dworski – 146).
Wzmianka potwierdzająca istnienie szkoły w tej wsi pochodzi z 1865 roku. Wówczas uczęszczało do niej 42 uczniów. Na początku XX wieku wzniesiono nowy budynek szkoły (istniejący do dzisiaj). W okresie międzywojennym nauczycielem i kierownikiem placówki był Aleksander Kryspin. Według danych z 1935 roku uczęszczało do niej 92 uczniów.
W 1877 roku, decyzją starosty tucholskiego, utworzono w Wielkiej Kloni okręg gaśniczy, co stało się początkiem kształtowania działalności ochotniczej straży pożarnej. Jej istnienie potwierdzają wzmianki z lat trzydziestych XX wieku. W dwudziestoleciu międzywojennym na terenie miejswowości działał Związek Strzelecki, Związek Powstańców i Wojaków, Kółko Rolnicze oraz Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży. W tym czasie uroczystości i zabawy odbywały się na sali w karczmie u Józefa Froehlke (Frelke).
1 września 1939 roku na przedpolach Wielkiej Kloni doszło do walk między żołnierzami 22. pułku piechoty 9 Dywizji Piechoty Armii „Pomorze” a 3. Dywizją Pancerną wchodzącą w skład XIX Korpusu gen. Heinza Guderiana. Armia Czerwona wkroczyła do Wielkiej Kloni 11 lutego 1945 roku. W trakcie walk, na 62 gospodarstwa częściowemu zniszczeniu uległo 5.
Największą inwestycją okresu powojennego była budowa, w czynie społecznym, Wiejskiego Domu Kultury. Jego otwarcie nastąpiło na początku 1973 roku.
Wielki Mędromierz.
Wieś najprawdopodobniej założona przez książąt pomorskich, w latach 1308 – 1309 przejęta przez Zakon krzyżacki, jak całe Pomorze Gdańskie. Pierwszy raz wzmiankowana w 1313 roku jako dobra należące do rodziny Święców. Od połowy XIV wieku ponownie własność krzyżacka, następnie królewska (od 1466 roku) w polskich Prusach Królewskich.
W 1356 roku wielki mistrz Winrych von Kniprode nadał mieszkańcom Wielkiego Mędromierza prawo niemieckie (czynszowe). Sołectwo otrzymał Mikołaj Grzella („Niclause Grellin”), i jego potomkowie. W latach 1379 – 1397 sołtysem był Arnold.
Potwierdzenie tego, iż w Wielkim Mędromierzu istniała parafia zachowało się z 1353 roku. Wyodrębniona została z wspólnoty raciąskiej lub tucholskiej. Początkowo obejmowała zapewne także Gostycyn z przyległościami. Najstarsza wzmianka na temat proboszcza Jana pochodzi z 1382 roku. Pierwszy opis drewnianego kościoła, pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika zachował się z 1653 roku. Kolejny pochodzi z wizytacji przeprowadzonej w 1767 roku. Parafia straciła niezależność na rzecz Jeleńcza w latach 1651 – 1747, następnie w latach 1767 – 1902. W 1902 roku powstał w Mędromierzu lokalny wikariat, następnie kuracja (przed 1928 r.). Całkowitą samodzielność wspólnota odzyskała pod koniec lipca 1952 roku.
Obecny kościół, zbudowany w stylu neoromańskim, powstał w 1839 roku. W 1982 roku dobudowano do niego wieżę.
Pierwsza wzmianka o karczmie pochodzi z 1356 roku. Kolejne zapisy dowodzą, iż istniała po II połowę XVIII wieku, chociaż niekiedy była opustoszała, jak w 1438 roku. Niekiedy prosperowały i dwie karczmy jednocześnie (1565, 1664). Istnienie kuźni odnotowano w 1570 roku jak i w kolejnych stuleciach (1664, 1682, 1765, 1765) aż po wiek XX. Pierwsze informacje na temat rzeźnika zachowały się z 1664 roku. W 1773 roku mieszkał we wsi krawiec.
W 1767 roku Mędromierz zamieszkiwały 242 osoby. W 1787 roku znajdowało się tam 40 domów. W 1867 roku wieś liczyła 472 mieszkańców, w tym 416 katolików, 44 ewangelików i 12 żydów. Budynków mieszkalnych było 71. Na progu odzyskania przez Polskę niepodległości w Wielkim Mędromierzu mieszało 590 osób, w tym 577 katolików, 10 ewangelików i 3 wyznawców innych religii chrześcijańskich (dane z 1921 r.).
Mieszkańcy Wielkiego Mędromierza angażowali się w życie społeczne, gospodarcze jak i patriotyczno – religijne. We wsi działała Biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych (1910), Kółko Rolnicze (od 1912 r.), Związek Powstańców i Wojaków (od 1925 r.), Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej (1930 r., później określane jako Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży), Ochotnicza Straż Pożarna (istniała przynajmniej od 1937 r.) oraz Koło Gospodyń Wiejskich (od 1966 r.). W okresie międzywojennym mieszkańcy spotykali się na salach należących do oberżystów Maćkowskiego, Starzyńskiego i Rilingera.
Wzmianka potwierdzająca istnienie szkoły pochodzi z 1822 roku. W 1865 roku uczęszczało do niej 88 uczniów. W 1904 roku jeden nauczyciel uczył 96 dzieci. Uczniowie uczestniczyli w strajku szkolnym, broniąc prawa do używania języka polskiego (1906 – 1907). We wsi organizowano tajne nauczanie historii i języka ojczystego. W roku szkolnym 1927/1928 do szkoły uczęszczało 78 uczniów. W 1935 roku, z 71 uczniami, zajęcia prowadził kierownik placówki Cyryl Chylewski, zamordowany w Rudzkim Moście jesienią 1939 roku.
Dla mieszkańców Wielkiego Mędromierza okupacja hitlerowska zakończyła się 13 lutego 1945 roku. Podczas walk wojsk niemieckich z żołnierzami sowieckimi na 75 gospodarstw częściowemu zniszczeniu uległo 25.
Do najważniejszych inwestycji okresu powojennego zaliczyć należy oddanie budynku remizy, w którym mieścił się również Klub Rolnika – Strażaka (1967) oraz nowego pawilonu szkolnego (1968). Dawne tradycje oraz pamięć o przeszłości pielęgnują współcześni mieszkańcy Wielkiego Mędromierza, którzy zaangażowali się w tworzenie wsi tematycznej. Praca ta zakończyła się powodzeniem, gdy w 2008 roku powstała „Wioska Miodowa”, wokoło której zgromadzili się również członkowie innych organizacji działających w tej miejscowości, takich jak Koło Gospodyń Wiejskich oraz Ochotnicza Straż Pożarna.